Ostoja położona w dolinie górnej Odry pomiędzy miastami Racibórz a Wodzisław Śląski w południowo-zachodniej części województwa śląskiego.

Obszar leży w pasie nadgranicznym - poniżej 10 km od granicy polsko-czeskiej.

Najbliższe miejscowości to Ligota Tworkowska, Syrynia i Lubomia.

 

Ostoja obejmuje krótki (2 km) odcinek rzeki Odry, duży kompleks stawowy Wielikąt, oraz obszar leśny zwany Lasem Tworkowskim.

Same stawy zostały w 1993 roku objęte ochroną jako Zespół Przyrodniczo – Krajobrazowy Wielikąt. Wytyczono tu ścieżkę dydaktyczną z siedmioma punktami obserwacyjnymi oraz pojedynczą platformą widokową zlokalizowaną w centralnej części stawów.

Gospodarka rybacka na tym obszarze występowała już w średniowieczu a najstarsze dane o tutejszych stawach pochodzą z 1567 roku.

Obecnie kompleks tworzy 9 większych i kilkanaście mniejszych stawów na obszarze 400 ha. Największy staw ma ponad 40 ha powierzchni. Większość stawów ma brzegi porośnięte wąskim pasem trzcin. Groble, a także drogi dojazdowe do kompleksu stawowego porośnięte są starymi, nierzadko pomnikowymi drzewami.

Odcinek Odry znajdujący się w obszarze ostoi jest uregulowany o brzegach rzadko porośniętych zaroślami wierzbowymi.

Las Tworkowski to duży obszar lasów grądowych i łęgowych z podszytem o naturalnym charakterze.

 

[ bąk bączek czapla biała bocian czarny bocian biały łabędź krzykliwy podgorzałka bielik błotniak stawowy kropiatka , zielonka , siewka złota , batalion , zimorodek , dzięcioł zielonosiwy , dzięcioł czarny , dzięcioł średni , podróżniczek , muchołówka białoszyja , gąsiorek ]

Ostoja spełnia kryteria ostoi o randze europejskiej ze względu na wysoką populację lęgową bączka.( bączek ) Liczebność 10 par na stawach sprawia, że Stawy Wielikąt to jedno z 10 najważniejszych miejsc występowania tego gatunku w Polsce.

Oprócz bączka na terenie ostoi stwierdzono występowanie co najmniej 19 innych gatunków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Do najbardziej typowych zaliczyć można bąka (2-5 samców), bielika (1 para) i podróżniczka (5-10 par).

Stawy Wielikąt są ponadto najliczniejszym i najbardziej stałym miejscem występowania hełmiatki w Polsce. Od lat 1980. niemal co roku stwierdzano tu lęgi od 1 do kilku par tych rzadkich kaczek.

Opisywany obszar stanowi ponadto ważne miejsce odpoczynku dla migrujących ptaków siewkowatych. Stwierdzono tu np. maksymalnie do 1200 siewek złotych i do 220 batalionów.

 

Wiosna – na początku marca do swojego rewiru lęgowego powracają bieliki. Można je wtedy obserwować podczas lotów godowych nad lasem, lub podczas widowiskowych ataków na ryby lub ptaki, których wczesną wiosną na stawach nie brakuje. Na lęgowiska powracają wtedy kaczki – krzyżówki, cyraneczki, świstuny ale również te rzadsze – rożeńce czy hełmiatki. Na obserwacje tych drugich najlepszym miejscem są stawy w zachodniej części kompleksu. Najlepiej obserwować tam z szosy Lubomia – Buków. Jest tam sporo zatoczek do bezpiecznego zatrzymania samochodu. Od końca marca ze stawowych trzcinowisk słychać terytorialne buczenie samców bąków. Prawdziwy przylot następuje jednak w kwietniu i maju – powraca coraz więcej gatunków ptaków siewkowatych (np. krwawodzioby), jak i wróblowatych. W zaroślach wierzbowych można już pod koniec marca usłyszeć charakterystyczny śpiew podróżniczka.

W Lesie Tworkowskim bardzo intensywnie odzywają się dzięcioły – przede wszystkim średnie i zielonosiwe. Te drugie można nie rzadko spotkać również na zadrzewionych groblach stawów Wielikąt. Na przełomie kwietnia i maja las aż tętni od śpiewów ptaków – najciekawszym gatunkiem, jakie można wtedy spotkać jest muchołówka białoszyja.

Typowy gatunek dla ostoi – bączek, przylatuje do nas dopiero w maju. Najłatwiej zlokalizować go wtedy po zbliżonym do szczekania psa głosie godowym.

 

Lato – Pod koniec czerwca ptasi gwar powoli cichnie – ptaki zajmują się karmieniem piskląt, a część gatunków rozpoczyna kolejne lęgi. Na przełomie lipca i sierpnia las pustoszeje – warto wtedy przyjechać na stawy. Tutaj ilości ptaków osiągają szczyt. W lipcu powoli zaczyna się przelot ptaków siewkowatych – stadka łęczaków, samotników i krwawodziobów żerują na odkrywających się błotach spuszczanych stawów. Najczęściej spuszczanym stawem jest duży podłużny staw w południowo-zachodniej części kompleksu. Najlepiej obserwować tam z okolicznych grobli, bądź bezpośrednio z szosy Lubomia – Buków. Na tafli stawów można latem obserwować duże zgromadzenia blaszkodziobych – wiele gatunków kaczek oraz łabędzie nieme, mają tu ważne pierzowisko. Wtedy też na stawy zlatują się coraz większe ilości czapli – głównie siwych i białych, ale dość regularnie można spotkać tu ślepowrony. Są to prawdopodobnie ptaki z pobliskich kolonii w Dolinie Górnej Wisły i w Czechach.

Na świeżo spuszczonych stawach zatrzymuje się coraz więcej ptaków siewkowatych – kwokacze, brodźce śniade oraz dorosłe biegusy – głównie zmienne.

 

Jesień – to pełnia migracji większości ptaków. Pod koniec września na stawach coraz trudniej zobaczyć duże stada żerujących brodźców i biegusów. Zaczyna się wtedy dobry moment na siewki z rodzaju Pluvialis. Praktycznie corocznie na spuszczonych stawach lub na polach w ich sąsiedztwie można zaobserwować stada siewek złotych, siewnic w licznej asyście czajek.

W październiku 2006 roku w takim właśnie zgromadzeniu wypatrzono wyjątkowo rzadką czajkę towarzyską – wymierający gatunek z Azji Środkowej.

W październiku w okolice stawów zlatują się gęsi. Są to zwykle mieszane stada gęsi zbożowych i białoczelnych liczących nie więcej niż 4000-5000 osobników. Ptaki noc spędzają na stawach (Wielikąt lub w pobliskim rezerwacie Łężczok) a w dzień żerują gromadnie na polach. Takie duże stada to prawdziwa gratka dla ornitologa. Będąc uzbrojonym w lunetę można przy odrobinie szczęścia wypatrzyć tu gęś krótkodziobą, berniklę rdzawoszyją czy nawet gęś małą.

 

Zima – to niezbyt ciekawy okres na obserwacje na stawach. W łagodne zimy stada gęsi zostają w okolicy i można nadal bawić się w wyłuskiwanie rzadkości. Jednak gdy stawy zamarzają trudno tu o jakieś wyjątkowo ciekawe obserwacje. Na krótkim odcinku Odry leżącym w obrębie ostoi mamy szanse wypatrzyć pojedyncze nurogęsi, krzyżówki lub cyraneczki. Jest też spora szansa na zobaczenie zimorodka.

W Lesie Tworkowskim w wyżowe styczniowe dni mogą już zaczynać bębnić stęsknione za wiosną dzięcioły.

 

Z rejonu Katowic najlepiej dojechać przez Rybnik, Rydułtowy i Pszów i kierować się do wsi Grabówka leżącej przy wschodniej krawędzi kompleksu stawów. Samochód najlepiej zostawić przy gospodarstwie rybackim Wielikąt (za Grabówką 500 m prosto). Wstęp na stawy jest wolny, trzeba jednak pamiętać by przed każdą wizytą na stawach wpisać się do specjalnego „zeszytu wejść” (informacja w gospodarstwie rybackim).

Ptaki można obserwować bez wchodzenia na teren stawów – bezpośrednio z szosy Lubomia – Buków.

 

Ostoja nie mieści się w rejonie często odwiedzanym przez turystów, toteż trudno o oferty noclegowe w jej najbliższym sąsiedztwie. Najłatwiej o pewne miejsca noclegowe w dużych miastach oddalonych o kilka – kilkanaście kilometrów.