[6] Bez książki ani rusz

Wiesz jak patrzeć i słuchać, robisz notatki. Najwyższy czas zajrzeć do książki. Po co? Po to, żeby zacząć rozpoznawać konkretne gatunki, a także dowiedzieć się, o co w ogóle ptakom w życiu chodzi. Na tym etapie potrzebujesz elementarza, który nauczy Cię "czytania" ptaków, dlatego książki z uproszczonymi i lekko schematycznymi ilustracjami mają dla Ciebie większą wartość, niż te niezwykle szczegółowe i superrealistyczne. W terenie bowiem ptak nigdy (lub prawie nigdy) nie wygląda dokładnie tak, jak na obrazku: będzie mniejszy i bardziej "rozmyty", a wszystkie drobne wzorki, tak przykuwające uwagę na rysunku, zupełnie się zatrą. Niewątpliwie w przyszłości - jeżeli nadal będziesz chciał się zajmować ptakami - niezbędny stanie się zakup zaawansowanego atlasu do oznaczania ptaków (np. "Ptaki Europy..." L. Jonssona itp.). W tej chwili jednak bardziej przydadzą Ci się prostsze atlasy przeznaczone dla początkujących, takie jak "Z lornetką wśród ptaków" J. Gotzmana czy "Ptaki Polski" J. Sokołowskiego - niestety dostępne dziś głównie w bibliotekach lub antykwariatach. Prostsze książki mają też tę zaletę, że przedstawiają zwykle tylko bardziej pospolite gatunki, dzięki czemu początkujący obserwator nie musi "przebijać się" przez dziesiątki ilustracji ptaków, których raczej nie ma szans zobaczyć.
W dalszej części spróbujemy pokrótce wyjaśnić, jak korzystać z atlasów, żeby uniknąć typowych błędów popełnianych przez początkujących zapaleńców. Najwięcej problemów wynika z niewiedzy, które szczegóły zaznaczone na obrazku są naprawdę ważne, a które nie mają znaczenia dla rozpoznania gatunku. Tu wkracza tajemnicze pojęcie "cechy kluczowej". Otóż cecha kluczowa, to jest ta cecha, która służy do odróżniania danego gatunku od innych. Każdy ptak posiada mnóstwo rozmaitych szczegółów, na które możesz zwrócić uwagę, ale tylko niektóre z nich przydadzą Ci się przy rozpoznawaniu. Możesz policzyć wszystkie brązowe plamki na grzbiecie samicy kaczki, a i tak nie dowiesz się co to właściwie za kaczka. Tymczasem gdybyś znał cechy kluczowe, wystarczyłby rzut oka na kolor tzw. "lusterka" na skrzydle - i wszystko jasne: niebieski, to krzyżówka, biały - krakwa itd. Jak widać znajomość cech rozpoznawczych niezwykle ułatwia identyfikację gatunku, co jest bardzo przydatne w terenie, kiedy ptak w każdej chwili może uciec. Dlatego jeśli chcesz rozpoznawać ptaki, a nie tylko je oglądać, to warto spędzić trochę czasu nad książką i nauczyć się, gdzie jakiemu ptakowi trzeba zajrzeć, by dowiedzieć się kto on zacz, a na co nie warto "tracić czasu".

Innym problemem, od którego (przynajmniej do pewnego stopnia) ratuje Cię znajomość cech kluczowych jest to, że nawet ptaki tego samego gatunku mogą się bardzo różnić wyglądem. Fachowo zjawisko to nazywa się "zmiennością osobniczą". Czasami różnice te są bardzo drobne i wtedy nie ma problemu. Ale wystarczy spojrzeć na stado gołębi miejskich, żeby się przekonać, że różnice mogą być ogromne. Rysowanie w książkach wszystkich możliwych odmian jest niemożliwe, co jednak wcale nie oznacza, że wszystkie ptaki wyglądają tylko tak, jak te przedstawione na ilustracji. Dlatego nawet jeśli stojący przed Tobą szpak ma nieco więcej białych plam niż ten w książce, to nadal jest to szpak, o ile większość pozostałych cech wskazuje właśnie na ten gatunek.

Na koniec warto też pamiętać, że wiedza o ptakach wzrasta, a książki się starzeją. Nie ufaj więc bezkrytycznie wszystkiemu, co jest napisane, zwłaszcza w starszych publikacjach. Szczególnie szybko dezaktualizują się dane o liczebności i rozmieszczeniu ptaków, nierzadko też zmieniają się kryteria rozpoznawania gatunków. Dlatego też, o ile starsze książki są wciąż bardzo przydatne na początkowych etapach "ptasiej edukacji", to jednak, prędzej czy później, będzie trzeba zdobyć bardziej współczesne pozycje, uwzględniające najnowsze wiadomości o ptakach. O innych sposobach zdobywania aktualnej wiedzy ornitologicznej piszemy w rozdziałach 15 i 18.

autor: Artur Adamski

Autorzy wademecum:

Katarzyna Karwat - wstęp i rozdziały: 1, 2, 5, 9, 11, 12, 13, 14, 21
Artur Adamski - rozdziały: 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20