Cele

Uczeń

• wie, co to jest Polska Czerwona Księga Zwierząt (PCKZ)
• wie, jakie kręgowce, wykorzystujące dziuple, znajdują się w PCKZ
• zna kategorie zagrożeń zwierząt znajdujących się w PCKZ.
• rozumie przyczyny, dla których omawiane gatunki zwierząt są zagrożone
• zna formy ochrony zagrożonych gatunków

Metody

• praca z tekstem źródłowym, pogadanka, dyskusja dydaktyczna, opracowywanie plakatów

Formy pracy

• grupowa, zbiorowa

Czas trwania zajęć

• trzy jednostki lekcyjne

Środki dydaktyczne

• książka pt. Polska Czerwona Księga Zwierząt - kręgowce (II wydanie). Jeżeli to możliwe - 5 egzemplarzy, jeśli nie, to przynajmniej l egzemplarz oraz kopie opisu gatunków z tej księgi będącymi tematem zajęć tj.: nocek Bechsteina, nocek łydkowłosy, mroczek pozłocisty, mroczek posrebrzany popielica, żołędnica, koszatka, borowiaczek, sóweczka, dzięcioł białogrzbiety, kraska, puszczyk uralski, dzięcioł trójpalczasty, włochatka oraz tur i tarpan, kopie arkusze ucznia: nr 19. Karta gatunku i nr 20. Zwierzęta w Polskiej Czerwonej Księdze
• Zwierząt, papier A4, ołówki, kredki, farby.

Podstawowe informacje

Wszyscy doskonale wiedzą, że jedne gatunki zwierząt są często przez nas spotykane, inne z kolei należą do rzadkości. Badania terenowe prowadzone na szeroką skalę pozwoliły naukowcom ocenić stan zwierząt kręgowych w naszym kraju. Wśród kręgowców Polski odnotowano w ostatnich 4-5 stuleciach co najmniej 624 gatunki. Spośród nich wymarło lub wycofało się z terenów dzisiejszej Polski 11-15 gatunków. Zanikają lub zanikły głównie ptaki (nur czarnoszyi, sęp płowy, strepet, drop, kulon, karliczka, siewka złota, szczudłak) i ssaki (tur tarpan, norka europejska, niektóre walenie), w mniejszym stopniu ryby (jesiotr zachodni). Do najbardziej zagrożonych należą zwierzęta siedliskowe i pokarmowo wyspecjalizowane, zajmujące wyższe poziomy troficzne (nietoperze, drapieżniki), dla człowieka kłopotliwe lub interesujące ze względów ekonomicznych (np. duże ssaki), występujące w ograniczonych populacjach lub w ekosystemach nietrwałych, bądź w dużym stopniu zniszczonych przez człowieka, do których należą przede wszystkim bagna, torfowiska oraz stare drzewostany. Silnie zurbanizowana, uprzemysłowiona i schemizowna gospodarka, z wielkoobszarowym rolnictwem, doprowadziła do gwałtownego spadku liczebności wielu gatunków i zaniku niektórych lokalnych populacji. Taka gospodarka sprzyja tylko nielicznym, silnym i niezwykle plastycznym gatunkom. Należą do nich głównie zwierzęta synantropijne, np. szczury, myszy, wróble, dzwońce, gawrony. Powszechne osuszanie trenów, wprowadzanie monokultur rolniczych i leśnych stymulują rozwój innych gatunków, głównie drobnych gryzoni i masowo żerujących na drzewach owadów leśnych, których zwiększone pojawy nie leżą w interesie człowieka. Gatunki roślin i zwierząt zagrożone wyginięciem są wpisywane do tzw. Czerwonej Księgi. W wielu krajach istnieją takie księgi, co umożliwiło stworzenie Czerwonej Księgi. w wymiarze ogólnoświatowym. Ten dokument jest nazywany sumieniem ludzkości, jako że los znajdujących się tam organizmów zależał i zależy od postaw ludzi. Również w Polsce sporządzono spis gatunków będący rejestrem zagrożonego życia w naszym kraju - jest to Polska Czerwona Księga Roślin i Polski Czerwona Księga Zwierząt. Obecnie w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt znajdują się 132 gatunki kręgowców, w tym: 32 gatunki ssaków, 70 gatunków ptaków, 4 gatunki gadów, 3 płazów, 17 ryb i 4 krągioustych oraz 2 gatunki zwierząt wymarłych (w skali świata) -tarpan i tur. Kategorie zagrożeń znajdujących się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt są różne: od gatunków wymarłych, jak tur i tarpan, przez gatunki wymierające, skrajnie zagrożone, silnie zagrożone, narażone na wyginięcie, bliskie zagrożenia, po gatunki, które były zagrożone, ale zostały przyrodzie zwrócone. Dokładny opis i wytłumaczenie kategorii zagrożeń zawiera PCKZ. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt znajduje się 14 gatunków kręgowców żyjących w dziuplach. W większości tych gatunków jako jedną z przyczyn, często jako główną, podaje się niedobór miejsc gniazdowych i kryjówek, którymi są drzewa dziuplaste. Ich brak spowodowany jest nadmiernym wycinaniem właśnie takich drzew. Gatunki, o których mowa to:

NIETOPERZE

• nocek Bechsteina
• nocek łydkowłosy
• mroczek pozłocisty
• mroczek posrebrzany
• borowiaczek

PILCHOWATE

• popielica
• żołędnica.. w
• koszatka

SOWY

• sóweczka
• puszczyk uralski
• włochatka

DZIęCIOŁY

• dzięcioł białogrzbiety
• dzięcioł trójpalczasty

KRASKOWATE

• kraska

Przygotowania wstępne

1. Jeżeli nie ma wystarczającej liczby egzemplarzy Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt, należy skopiować z niej opisy gatunków, których dotyczą zajęcia, oraz opis tura i tarpana - w liczbie: jedna kopia na trójkę 2. Należy przygotować 14 kopii arkusza ucznia nr 19. Karta gatunku (jedna karta na jeden gatunek z PCKZ) oraz kopie arkusza ucznia nr 20. Zwierzęta w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt po jednym egzemplarzu dla każdego ucznia. 3. Przygotować 4 karteczki z nazwami grup zwierząt i nazwami gatunkowymi przynależnymi do każdej z tych grup, według zestawienia zamieszczonego powyżej: Nietoperze, Pilchowate, Sowy, Dzięcioły i Kraskowate. Przebieg zajęć 1. Zajęcia rozpoczynamy od pogadanki na temat częstotliwości występowania różnych gatunków. Prosimy uczniów o podanie przykładów gatunków często przez nich spotykanych (z pewnością wymienią oni np. bociana białego, kaczkę krzyżówkę, wronę, wróbla, sikorkę bogatkę, szpaka, łabędzia niemego). Następnie robimy krótką sondę dotyczącą gatunków rzadkich. Spróbujmy się dowiedzieć, kto widział w naturze żbika, wilka, bielika, dudka, kraskę. Pokierujmy dyskusją w kierunku zastanowienia się, dlaczego jedne gatunki są pospolite, inne zaś są gatunkami rzadkimi. Wyniki tej dyskusji powinny doprowadzić do takich wniosków, że gatunki są rzadkie w wyniku: prześladowań przez człowieka zmian siedliskowych związanych z rozwojem cywilizacyjnym, np. wycinanie lasów, zamiana nieużytków w pola uprawne, osuszanie terenów itp; doprowadziło to do utraty miejsc życia, żerowania chemizacji środowiska konkurencji międzygatunkowej powstałej w wyniku wprowadzenia nowych gatunków (np. norka europejska) niektóre zaś gatunki są rzadkie z natury, czyli Polska znajduje się na krawędzi ich naturalnego zasięgu (np. dzięciol białoszyi). 2. Presja człowieka i zmiany, jakie on wprowadza w środowisko, najsilniej wpływają na proces zanikania gatunków. W Polsce takimi zwierzętami, które wyginęły całkiem niedawno właśnie za sprawą człowieka, były tur i tarpan. Dzielimy uczniów na 2 grupy, jednej wręczamy informacje o turze, drugiej zaś o tarpanie. Prosimy o przeczytanie otrzymanych tekstów i opracowanie następujących zagadnień: opis zwierzęcia środowisko życia dlaczego wyginęło i kiedy? 3. Gdy wszystkie grupy wykonają zadanie, prosimy o zaprezentowanie wyników pracy w formie krótkiego wykładu. 4. Następnie prezentujemy uczniom Polską Czerwoną Księgę Zwierząt - jeśli mamy 5 egzemplarzy, możemy od razu uczniów podzielić na 5 grup i każdej wręczyć egzemplarz książki, wówczas będą mogli słuchać i jednocześnie odszukiwać w książce wskazane przez nauczyciela informacje. Krótko tłumaczymy, czym jest PCKZ, co zawiera. Wyjaśniamy również, że znajdujące się w niej zwierzęta są zagrożone w różnym stopniu, i wówczas warto prześledzić razem z uczniami kategorie zagrożeń wyjaśnione w PCKZ. 5. Prosimy przedstawiciela każdej z grup o wyciągnięcie karteczki z nazwami zwierząt, które będzie badać grupa, a które to zwierzęta znajdują się w PCKZ. (Jeśli nie ma wystarczającej liczby egzemplarzy PCKZ, nauczyciel wręcza odpowiedni zestaw przygotowanych kopii opisujących gatunki. ) 6. Każdą grupę zaopatrujemy w odpowiednią liczbę kopii Karta gatunku (po jednej dla jednego gatunku), którą uczniowie będą wypełniali. Na wykonanie zadania przeznaczamy 20 minut. Po upływie tego czasu prosimy każdą grupę o prezentację swoich prac pozostałym w postaci krótkich wykładów. 7. Na zakończenie proponujemy każdej z grup przedstawienie uzyskanych wyników w formie plastycznej. Może to być plakat (poster) bądź komiks oraz organizujemy konkurs związany z odszukiwaniem ukrytych nazw zwierząt, z wykorzystaniem arkuszy ucznia Zwierzęta w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Poszerzenie tematu 1. Wypełnione karty oraz prace plastyczne można wykorzystać do realizacji wystawy dotyczącej zwierząt żyjących w dziuplach i znajdujących się zarazem w Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Może to zaciekawić innych uczniów w szkole oraz rodziców. Taką wystawę można zaprezentować również w siedzibie lokalnego samorządu, w którym znajduje się Wydział Ochrony Środowiska, lub najbliższej siedzibie nadleśnictwa. 2. Uczniowie odszukują w literaturze odpowiedzi na następujące pytania: jakie inne, oprócz tura i tarpana, gatunki zwierząt wyginęły na świecie? jaka była historia ich wyginięcia? jakie gatunki żyjące w Polsce są zagrożone w skali świata? Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju (Wrocław) E-mail: biuro@eko.wroc.pl WWW: http://www.eko.wroc.pl/

szkola podstawowa